Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wydał przełomowy wyrok w odpowiedzi na pytania prawne polskiego Sądu Najwyższego w sprawie z powództwa reprezentowanego przez naszą Kancelarię przewoźnika kolejowego przeciwko Skarbowi Państwa i narodowemu zarządcy infrastruktury o zwrot kwoty kilkuset milionów złotych, które zdaniem przewoźnika zostały nadpłacone w związku z zawyżaniem stawek dostępu do infrastruktury kolejowej. Wyrok ten wskazuje na konieczność wprowadzenia zmian w systemie ustalania opłat za korzystanie z infrastruktury kolejowej.
Wyrokiem z dnia 8 lipca 2021 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, w odpowiedzi na pytania prawne polskiego Sądu Najwyższego w sprawie z powództwa reprezentowanego przez naszą Kancelarię przewoźnika kolejowego przeciwko Skarbowi Państwa i narodowemu zarządcy infrastruktury, orzekł, że:
- [ELEMENT 1 WYROKU – punkt 1 wyroku] przepisy dyrektywy 2001/14, a w szczególności jej art. 4 ust. 5 i art. 30, należy interpretować w ten sposób, że stoją ona na przeszkodzie temu, by sąd powszechny orzekł w przedmiocie powództwa o pociągnięcie państwa do odpowiedzialności wniesionego przez przedsiębiorstwo kolejowe z powodu wadliwej transpozycji tej dyrektywy, leżącej u podstaw domniemanej nadpłaconej opłaty na rzecz zarządcy infrastruktury, w sytuacji gdy organ regulacyjny i, w stosownym wypadku, sąd właściwy do rozpoznawania środków odwoławczych od decyzji tego organu nie rozstrzygnęły jeszcze w przedmiocie zgodności z prawem tej opłaty;
- [ELEMENT 2 WYROKU – punkt 1 wyroku] artykuł 30 ust. 2, 5 i 6 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że wymaga on, by przedsiębiorstwo kolejowe uprawnione do dostępu do infrastruktury kolejowej miało prawo zakwestionować kwotę opłat indywidualnych ustalonych przez zarządcę infrastruktury przed organem regulacyjnym, by organ ten wydał decyzję w związku z zakwestionowaniem tych opłat oraz by decyzja ta mogła zostać skontrolowana przez właściwy sąd;
- [ELEMENT 3 WYROKU – punkt 2 wyroku] prawo Unii należy interpretować w ten sposób, iż nie sprzeciwia się ono temu, by prawo krajowe regulujące odpowiedzialność cywilną uzależniało prawo jednostek do uzyskania odszkodowania z tytułu szkody poniesionej wskutek naruszenia prawa Unii przez państwo członkowskie od mniej surowych przesłanek niż przesłanki przewidziane w prawie Unii.
Wskazany wyrok ma w naszej ocenie przełomowe znaczenie, szczególnie jego drugi i trzeci element.
ELEMENT 1 WYROKU
W pierwszej kolejności Trybunał stwierdził, że przepisy dyrektywy 2001/14, a w szczególności jej art. 4 ust. 5 i art. 30, należy interpretować w ten sposób, że stoją ona na przeszkodzie temu, by sąd powszechny orzekł w przedmiocie powództwa o pociągnięcie państwa do odpowiedzialności wniesionego przez przedsiębiorstwo kolejowe z powodu wadliwej transpozycji tej dyrektywy, leżącej u podstaw domniemanej nadpłaconej opłaty na rzecz zarządcy infrastruktury, w sytuacji gdy organ regulacyjny – czyli w przypadku Polski Prezes Urzędu Transportu Kolejowego i sąd właściwy do rozpoznawania środków odwoławczych od decyzji tego organu (czyli w przypadku Polski Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, SOKIK), nie rozstrzygnęły jeszcze w przedmiocie zgodności z prawem tej opłaty.
Zdaniem Trybunału można więc dochodzić odszkodowań z tytułu zawyżonych opłat za dostęp do infrastruktury kolejowej, wynikających z nieprawidłowej implementacji przepisów unijnych do systemu polskiego, dopiero po tym, gdy Prezes UTK oraz w stosownym wypadku Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów rozstrzygną w przedmiocie zgodności z prawem tej opłaty.
Tym samym w naszej ocenie Trybunał nie wykluczył możliwości dochodzenia odszkodowań po rozstrzygnięciu w danej sprawie przez Prezesa UTK i SOKiK.
ELEMENT 2 WYROKU
Trybunał orzekł dalej, że artykuł 30 ust. 2, 5 i 6 tej dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że wymaga on, by przedsiębiorstwo kolejowe uprawnione do dostępu do infrastruktury kolejowej miało prawo zakwestionować kwotę opłat indywidualnych ustalonych przez zarządcę infrastruktury przed organem regulacyjnym, by organ ten wydał decyzję w związku z zakwestionowaniem tych opłat oraz by decyzja ta mogła zostać skontrolowana przez właściwy sąd.
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że przepisy dyrektywy nie rozróżniają używanych w polskiej Ustawie o transporcie kolejowym oraz praktyce polskiego zarządcy infrastruktury pojęć „stawek jednostkowych opłat” (jako mnożnika do kalkulacji opłat za przejazd infrastrukturą kolejową) oraz „opłat za korzystanie z infrastruktury kolejowej” (obliczanych przez mnożenie odpowiednich stawek jednostkowych przez ilość kilometrów przejechanych przez dany pociąg).
Dyrektywa używa zamiast tego jednego pojęcia „opłat” (ang. „charges”) (np. zgodnie z art. 7 ust. 3 Dyrektywy, „opłaty za minimalny pakiet dostępu i dostęp do torów w celu obsługi urządzeń zostaną ustalone po koszcie, który jest bezpośrednio ponoszony jako rezultat wykonywania przewozów pociągami.”). W tym samym rozumieniu pojęciem „opłat” posłużył się Trybunał Sprawiedliwości.
Przewoźnicy polscy nie mieli (i nadal nie mają) możliwości uczestniczenia w postępowaniu dotyczącym zatwierdzenia stawek jednostkowych ani prawnej możliwości kwestionowania decyzji Prezesa UTK o zatwierdzeniu stawek jednostkowych na drodze sądowej albo w postępowaniu przed organem odwoławczym. Tym bardziej nie mają oni możliwości kwestionowania przed Prezesem UTK w ramach postępowania administracyjnego konkretnie naliczonych danemu przewoźnikowi opłat, uzyskania w tym zakresie decyzji administracyjnej Prezesa UTK ani skarżenia jej następnie do sądu.
Z tego powodu wyrok Trybunału wskazuje na konieczność bardzo istotnych zmian w polskim systemie pobierania opłat za dostęp do infrastruktury kolejowej. Ze względu na obecną charakterystykę tego systemu należy naszym zdaniem uznać, że zmiany te powinny polegać w szczególności na dopuszczeniu przewoźników kolejowych w charakterze strony do postępowań administracyjnych prowadzonych przez Prezesa UTK i zmierzających do zatwierdzenia stawek jednostkowych opłat za dostęp do infrastruktury kolejowej. Udział w charakterze strony umożliwi przewoźnikom kolejowym formalne kwestionowanie decyzji o przedmiocie stawek jednostkowych przez przewoźników kolejowych w postępowaniu odwoławczym oraz następnie przed Sądem – zgodnie z wymogiem zakreślonym przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
ELEMENT 3 WYROKU
Znaczenie w skali europejskiej ma z kolei dalszy element wyroku, zgodnie z którym prawo Unii należy interpretować w ten sposób, iż nie sprzeciwia się ono temu, by prawo krajowe regulujące odpowiedzialność cywilną uzależniało prawo jednostek do uzyskania odszkodowania z tytułu szkody poniesionej wskutek naruszenia prawa Unii przez państwo członkowskie od mniej surowych przesłanek niż przesłanki przewidziane w prawie Unii.
Taka sytuacja ma miejsce m.in. w przypadku Polski – polskie prawo jest w opisanym zakresie korzystniejsze dla jednostek od prawa Unii. Zdaniem Trybunału, w takiej sytuacji należy stosować przepisy korzystniejsze dla jednostki, a więc przepisy krajowe (co było kwestionowane przez niektóre Państwa Członkowskie).
Reguła ustanowiona w tym punkcie wyroku może znaleźć zastosowanie w wielu sprawach cywilnych, w których jednostki dochodzą odszkodowania od państw członkowskich w całej Unii Europejskiej, nie tylko w sprawach dotyczących kolei.
Pełna wersja wyroku dostępna jest na stronie internetowej Trybunału.